خوانش سرا: روزنامه ای هر روز در چند شماره...2
شش كتابي كه ماندگار مانده‌اند
يادگاري‌هاي ديکنزي
نثر ديکنز به گونه‌اي است که ما فکر مي‌کنيم با يک رمان نويس جدي ويکتوريايي مواجهيم. اما در واقعيت اينگونه نيست. او يکي از بهترين طنزپردازاني است که تا به حال زندگي کرده است. نوشته‌هاي او معيار سنجش کيفيت نوشته‌هاي طنز مدرن است و طنز نويس‌هاي امروزي واقعا مديون او هستند. ديالوگ‌هاي ديکنز ريتم دارند و در عين عاميانه بودن، سطحي نيستند.
...
مهديه مفيدي
تهران‌امروز
بدون شک، چارلز ديکنز يکي از نويسندگان مهم و تاثيرگذار قرن نوزدهم است. اما تاثيرگذاري شخصيت ديکنز مرزهاي ادبيات را پشت‌سر گذاشته و وارد فرهنگ مردم جهان امروز شده است، تا جايي که خيلي از مفاهيم و عقايد قرن بيستمي‌‌مان را مرهون او هستيم. با نزديک شدن تولد دويست سالگي چارلز ديکنز، بررسي کرده‌ايم او به جز «آرزوهاي بزرگ»، «ديويد کاپرفيلد»،«اليور تويست» و ديگر نوشته‌هايش چه هديه‌هاي بزرگ ديگري براي ما يادگار گذاشته است:
کريسمس
اگر چارلز ديکنز را «کاشف کريسمس» بدانيم اغراق نکرده‌ايم. فارغ از در نظر گرفتن جنبه مذهبي آيين کريسمس، مراسمي که امروزه ما از کريسمس سراغ داريم ساخته و پرداخته ذهن چارلز ديکنز است. به گفته «لي‌هانت» - نويسنده و منتقد ادبي – اوايل قرن نوزدهم هيچ کس اسمي از کريسمس نمي‌آورد. عمق اين بي‌توجهي تا جايي است که گفته مي‌شود جلسات هفتگي باشگاه کارلتون که در آن زمان مسئوليت رياست حزب محافظه کار انگليس را بر عهده داشت دقيقا در روزکريسمس برگزار مي‌شد و حتي به تعويق نمي‌افتاد.
با اينکه عده‌اي معتقدند «پرنس آلبرت» ايده درخت کريسمس را براي اولين بار معرفي کرد اما عده زيادتري معتقدند توصيفات دقيق ديکنز از آيين‌هاي کريسمس در کتاب‌هايش الهام بخش نسل‌هاي بعدي در برگزاري مراسم باشکوه کريسمس شده است. ايده کريسمس برفي يا به اصطلاح خودشان کريسمس سفيد هم براي اولين بار توسط چارلز ديکنز مطرح شد. او در رمان «سرود کريسمس» طوري کريسمس را با چاشني مناظر زيباي برفي توصيف کرده بود که همه وسوسه شدند کريسمس را با طعم برف تجربه کنند. «پيتر آکرويد» در کتابي که پيرامون زندگينامه ديکنز نوشته، به موضوع جالبي اشاره کرده است: «بررسي‌هاي زماني-تاريخي نشان مي‌دهد چارلز ديکنز در هشت سال اول زندگي اش، کريسمسي برفي را به چشم ديده است. ميزان بارش برف در آن سالها آنقدر زياد بوده که همه جا واقعا سفيد پوش مي‌شده است» شايد جمله «چسترتون» - ديکنزشناس – درباره اثرگذاري ديکنز بر باورهاي کريسمسي ما بهترين جمع‌بندي اين بخش باشد. «کريسمس‌هاي ديکنز، چه اسکروچ را متحول کرده باشد، چه نه؛ قطعا ما را متحول کرده است». اسکروچ، اردک خسيس و پول پرست «آواز کريسمس» را يادتان هست؟
فقر
ديکنز يکي از اولين نويسندگاني بود که موقع نوشتن داستان‌هايش به فکر افراد فقير هم بود؛ شايد به همين دليل بود که او توانست توصيفگر دقيق فقري باشد که در لندن در دوره ويکتوريايي موج مي‌زد. خود ديکنز از خانواده‌اي بي‌پول برخاسته بود. پدرش شم اقتصادي خوبي نداشت و شش ماه از دوازده ماه سال را به خاطر بدهي‌هايش زنداني بود! ديکنز وقتي کودک بود به شدت کار مي‌کرد و تصاويري که از کار کردن کودکان و سوپ‌هاي آبکي در رمان‌هاي او ديده‌ايم چندان زاده تخيل ديکنز نبوده است.
ديکنز پس از اينکه ديکنز شد اصطلاح «پارتي بازي» را جا انداخت که اشاره به سلطه اشراف بر قشر کم در آمد يا رابطه مداري به جاي ضابطه مداري داشت. اما حالا کار به جايي رسيده است که هر کس مي‌خواهد درباره فقر صحبت کند اصطلاح «فقر ديکنزي» را براي توصيفش به کار مي‌برد. البته «بنجامين دزرائيلي» -نويسنده- هم در کتاب‌هايش اوضاع نابسامان لندن را به تصوير کشيده اما ديکنز همچنان يکه‌تاز اين عرصه است.
کمدي مدرن
ديکنز علاوه بر اينکه قصه نويس خوبي بود، داستانگوي فوق‌العاده‌اي هم بود. او عادت داشت داستان‌هايش را با طنز و جذبه فوق‌العاده‌اي بازي و روايت کند. شخصيت‌ها مال خود ديکنز بودند و او زبانشان را خوب بلد بود. پروفسور جان مولان از دانشگاه لندن مي‌گويد خيلي موقع‌ها اگر ما بخواهيم برش‌هايي از داستان‌هاي ديکنز که آن زمان‌ها خيلي خنده‌دار به نظر مي‌رسيده روايت کنيم به هيچ وجه بامزه نخواهد بود. اما نکته جالب دقيقا همين جاست. جادوي ديکنز اين است که با رمان‌هاي ظاهرا ساده اش، ابعاد گسترده طنزي که در کلام مردم جاري است را براي همه ملموس‌تر مي‌کند. عده زيادي بر اين باورند که کمدين‌هاي امروزي، از نسل‌هاي بعدي ديکنز هستند. آرماندو لانوچي – نويسنده و کمدين – مي‌گويد: «نثر ديکنز به گونه‌اي است که ما فکر مي‌کنيم با يک رمان نويس جدي ويکتوريايي مواجهيم. اما در واقعيت اينگونه نيست. او يکي از بهترين طنزپردازاني است که تا به حال زندگي کرده است. نوشته‌هاي او معيار سنجش کيفيت نوشته‌هاي طنز مدرن است و طنز نويس‌هاي امروزي واقعا مديون او هستند. ديالوگ‌هاي ديکنز ريتم دارند و در عين عاميانه بودن، سطحي نيستند.»
سينما
تعداد اقتباس‌هاي ادبي از آثار چارلز ديکنز آنقدر زياد است که تقريبا همه بازيگران حرفه‌اي و غيرحرفه‌اي سينما حداقل در يکي از اقتباس‌هاي ادبي ديکنزي بازي کرده‌اند. با اين حال، سرگئي آينزستاين – کارگردان و نظريه پرداز روسي – مي‌گويد «خيلي از ويژگي‌هاي سينما که امروزه مورد استفاده قرار مي‌گيرد تحت تاثير ديدگاه‌هاي خاص ديکنز به وجود آمده است.» او تدوين موازي را يکي از اکتشافات ديکنز مي‌داند. (تدوين موازي به معناي روايت همزمان دو قصه و سپس پايان دادن هر دو با يک کلوزآپ است).
از طرفي ديگر پروفسور گرام اسميث – نويسنده کتاب ديکنز و روياي سينما – مدعي است اگرچه نمي‌توان نقش کليدي او در پيشرفت سينما را ناديده گرفت اما اين نظريه که ديکنز، خالق سينماست فاقد اعتبار است و قابل قبول نيست. «هنگامي که سينما روي کار آمد، نوشته‌هاي ديکنز خوراک سينمايي مفيدي براي تهيه آثار سينمايي فراهم کرد.» طبق آمار، حدود 100 نسخه مختلف از اقتباس‌هاي سينمايي ديکنزي فقط به صورت فيلم صامت وجود دارد و البته اين آمار، روز به روز در حال افزايش است. يکي از دلايل اين اتفاق، نثر تصويري ديکنز و توصيف‌هاي دقيق وي از مکان‌ها و اتفاقات است. پروفسور تئودور‌هاوت از دانشگاه کنتاکي معتقد است تاثيرگذاري ديکنز بر سينما، چيزي بيش از اقتباس‌هاي سينمايي است. او ارائه مضامين نو و تکنيک‌هاي جديد و امروزي‌تر را هديه بزرگ ديکنز به سينما مي‌داند.
اسامي با مسما
شخصيت پردازي ديکنز و نامگذاري هنرمندانه کاراکترها يکي از بزرگترين دستاوردهاي ديکنز است. فرهنگ لغت شخصيت‌هاي ادبي بريتانيا، 989 اسم را فهرست کرده که ديکنز از روزهاي اول نوشتن به‌عنوان خبرنگار تا آخرين روزهاي دست به قلم بودن به‌عنوان رمان‌نويس مورد استفاده قرار داده است. پيش از دوره ديکنز، شخصيت‌ها گهگاه اسامي نمادين داشتند اما او تصميم گرفت طرحي نو در انداخته و اسامي شخصيت‌ها را به گونه‌اي انتخاب کند که بيانگر منش و خلق و خوي آنها نيز باشد. علت نامگذاري بعضي از شخصيت‌ها مشخص است و پاره‌اي ديگر نياز به توضيح دارد. شايد يکي از اين شخصيت‌ها «مگ ويچ» رمان «آرزوهاي بزرگ» باشد.
او همان دزدي است که اوايل داستان پيپ کوچک به او کمک کرده و با پيشرفت سير روايي داستان متوجه مي‌شويم او پدرخوانده پيپ – شخصيت اصلي آرزوهاي بزرگ- شده است. نام «مگ ويچ» تعابير متفاوتي دارد. از اشاره نمادين به دزدي تا تلميح تاريخي به يکي از شخصيت‌هاي انجيل، مردان عاقل. نويسندگان نام آشناي زيادي پس از چارلز ديکنز از اين تکنيک استفاده کردند؛ افرادي چون جيمز جويس، تامس پينچن، مارتين اميس و اف اسکات فيتزجرالد. بعضي از شخصيت‌هاي ديکنز آنقدر معروف هستند که کاملا جزئي از زبان شده‌اند و نيازي به معرفي ندارند. مثلا همه مي‌دانند وقتي از اسکروچ مي‌گوييم از انسان‌هاي خسيس و ناخن خشک حرف مي‌زنيم.
ديدگاه ما به قانون
بهترين مثال براي اين نکته، داستان «خانه غم‌زده» است. اتفاقات اين رمان قبل از دهه هفتاد و پيش از اصلاحات انجام شده روي قوانين رخ داده و ضمن روايت داستان، قشر وکلا را شديدا مورد انتقاد خود قرار مي‌دهد. هيچ بعيد نيست بي‌اعتمادي بيش از يک چهارم مردم انگليس به وکلا، ريشه در اين رمان و شخصيت‌هايش داشته باشد. زاخاري چافي جونيور در نقدي براي ماهنامه حقوق دانشگاه‌هاروارد نوشته بود تنها دو کتاب غيردرسي است که دانشجويان حقوق بايد آن را حتما بخوانند. «آقاي پيک ويک» و «خانه غم‌زده» که هر دو را ديکنز نوشته است. حتي يک وکيل آموزش ديده هم از حجم جزئيات قانوني مطرح شده در نوشته‌هاي ديکنز متعجب مي‌شود و اين نکته، نشان‌دهنده سطح بالاي دانش ديکنز و علت ماندگاري آثار اوست. سر ويليام هولدز ورث – مورخ – در کنفرانسي پيرامون اهميت چارلز ديکنز گفته بود: «رويکرد متفاوت و همه جانبه ديکنز به قانون و وکلا از مواردي است که نه فقط در دوران خويش، که در عصر حاضر نيز مايه افتخار ماست. اما سوالي که مطرح مي‌شود اين است چه مقدار از مسائلي که دغدغه ذهني ديکنز بوده، همچنان پابرجاست؟»
