پرسه های اندیشه

متن هاى ادبى از تخيل خالقان شان فراتر مى روند

محمد بهارلو به ارائه ى توضيحاتى درباره ى شباهت بخش هايى از «بوف كور» با يادداشت هاى راينر ماريا ريلكه (شاعر و نويسنده ى آلمانى) پرداخت و اين موضوع را بررسى كرد كه آيا صادق هدايت به سرقت ادبى دست زده است يا نه. اين داستان نويس و پژوهشگر درباره ى اين كه گاهى برخى از سرقت ادبى صادق هدايت در «بوف كور» دم مى زنند و اين كه اين نويسنده در اين كتاب از يادداشت هاى ريلكه استفاده كرده است، و به نظر او چنين چيزى تا چه حد واقعيت دارد، گفت: ابتدا بگويم كه اين به هيچ وجه مطلب تازه اى نيست. اولين بار، يعنى درست ۶۰ سال پيش، شايد كمى پيش از خودكشى هدايت، فرخ غفارى با نام مستعار آذرگون يك سلسله مقاله زير عنوان «تاريخچه ى مختصر سينماى جهان» در ماه نامه ى «ستاره ى صلح» منتشر كرد كه در آن به تأثيرپذيرى هدايت از سينماى اكسپرسيونيستى آلمان و شباهت هاى تصويرى «بوف كور» با فيلم هاى «مطب دكتر كالى گارى» به  كارگردانى روبرت وينه و «نوسفراتو ـ سنفونى وحشت» ساخته ى مورنائو و «خون يك شاعر» اثر ژان كوكتو اشاره كرد. از جمله غفارى به شباهت ميان مرد روان پريش فيلم وينه و اشكال عجيب غريب و دكورهاى كج و معوج محيط پيرامونش با راوى «بوف كور» و فضاى توصيف شده ى اطراف او اشاره كرده بود. او مرد ماليخوليايى و خون آشام فيلم مورنائو را هم به پيرمرد قوزى كالسكه ران «بوف كور» شبيه دانسته بود. غفارى، با همان امضاى آذرگون، چندى بعد مقاله ى ديگرى نوشت با عنوان «بوف كور و سينما» و حرف هاى خود را با تفصيل بيش ترى تكرار كرد. ۳۰ سال بعد مصطفى فرزانه همين حرف ها را در كتاب خاطرات خودش از هدايت عيناَ تكرار كرد. اما موضوع شباهت هاى يادداشت هاى ريلكه با «بوف كور» را اول بار منوچهر مهندسى در مقاله اى كه به زبان انگليسى نوشته بود، پيش كشيد. بهارلو درباره ى اين مقاله به ايسنا گفت: مهندسى در سال ۱۹۷۱ ميلادى، يعنى نزديك به ۴۰ سال پيش، مقاله ى خود را در آمريكا منتشر كرد و چند سال بعد از آن، فرزين يزدان فر مقاله ى او را به فارسى ترجمه و منتشر كرد. اين نويسنده درباره ى اين كه برداشت هدايت از كتاب يادداشت هاى ريلكه در «بوف كور» تا چه حد است و چه كيفيتى دارد، افزود: چنان كه اشاره كردم، موضوع برداشت ها فقط محدود به اثر ريلكه نيست. در كتابى كه حسن قائميان، در اواسط دهه ى ۳۰ شمسى، با عنوان «نظريات نويسندگان بزرگ خارجى درباره ى صادق هدايت» ترجمه كرده است، به ادعاى تعدادى از آن نويسندگان ـ كه عموما فرانسوى و سوررئاليست هستند ـ هدايت، به ويژه در «بوف كور»، شديدا متاثر از نويسندگان و شاعرانى مانند ژرار دو نروال، بودلر و كافكاست. البته اين تأثير پذيرى، چه مستقيم و چه غيرمستقيم، از لحاظ آن نويسندگان امرى كاملا طبيعى است و ابدا هيچ يك از آن ها به تعريض از آن ياد نمى كند. مايلم اشاره كنم كه خود ريلكه نيز در همان «دفترهاى مالده لائوريس بريگه» شعرى از بودلر را نقل مى كند و بلافاصله مى افزايد كه عميقا تحت تأثير آن قرار دارد، به طورى كه گويى آن شعر از سرانگشتان خود او تراوش كرده است. ريلكه هيچ ابايى از اين اعتراف ندارد. در حقيقت شعر بودلر و كتاب ريلكه درباره ى تنهايى و رنج و مرگ است؛ يعنى همان عناصر آشناى آثار هدايت، به ويژه «بوف كور». بنابراين شباهت ميان كتاب دفترهاى مالده لائوريس بريگه» و متن «بوف كور» در كيفيت نگاه دو نويسنده است؛ گيرم شباهت ميان اين دو متن را در مواردى نمى توان صرفا تصادفى دانست. اين منتقد ادبى در پاسخ به اين كه موارد اين شباهت تا چه حد و تا چه ميزان است و آيا بيش تر زبانى است يا معنايى، گفت: اين شباهت ها حدود چهار يا پنج بند (پاراگراف) مى شود كه البته در متن پراكنده اند و گمان نمى كنم جمعا از دو صفحه بيش تر بشوند. ظاهرا مهم ترين آن ها، كه اغلب هم به آن استناد مى شود، همان بند مربوط به استفاده ى آدم ها از كثرت چهره يا انواع صورتك هاست. اين را هم براى علاقه مندان اين بحث اضافه كنم كه هدايت بر اساس همين مايه، داستان «صورتك ها» را نوشته كه در كتاب «سه قطره خون» چاپ شده است، البته چهار پنج سال قبل از آن كه «بوف كور» را منتشر كند. بهارلو در جواب اين سؤال كه آيا مى توان اين كار هدايت را سرقت ادبى نام نهاد، بيان كرد: لابد مى دانيد آن چه از آن به «سرقات ادبى» تعبير مى كنند، بخشى است مربوط به نقد ادبى كه در تاريخ ادبيات سابقه ى ديرينى دارد. بسيارى از مشاهير ادبى جهان مانند ويرژيل، سوفكل، شكسپير، مولير و گوته را به سرقت مضامين و آثار ديگران متهم كرده اند. در ادب گذشته ى ما نيز آن چه به آن عنوان «انتحال» داده اند، يعنى سخن ديگرى را به خود بستن، يا كلام و شعر ديگرى را بدون تغيير لفظ يا معنى به خود نسبت دادن، همواره موضوع داغ مباحثات و كش مكش هاى دور و دراز ادبى بوده است. اجازه بدهيد اين پرسش شما را با اين كلام گوته خاتمه بدهم: نويسندگان و شاعران بزرگ توفيق و عظمت خود را همواره مرهون بهره هايى هستند كه از پيشينيان خود گرفته اند، آنها ناگهان از زمين سربرنياورده اند؛ بلكه در اعصار كهن و بهترين هايى ريشه دارند كه پيش از آن ها انجام يافته است. او همچنين در پاسخ به اين پرسش كه آيا استفاده ى هدايت از يادداشت هاى ريلكه نقش مهمى در رمانش بازى مى كند و اگر اين پاراگراف ها را از «بوف كور» حذف كنيم، چه اتفاقى مى افتد، تصريح كرد: متن هاى ادبى، نير «بوف كور»، از تخيل ابداع كنندگان شان فراتر مى روند. اين فراروى، به مقدار فراوان، محصول ساختار يا كليت متن ادبى است؛ محصول درهم آميزى و تركيب خلاقانه ى عناصرى است كه صورت اثر ادبى را مى سازد. طبعا صورت ادبى شامل معنى و از جنس آن نيز هست، و اغلب تعابيرى از آن حاصل مى شود كه چه بسا از ذهن خود آفريننده اش هم نگذشته باشد. بنابراين قطعات پراكنده ى يك متن به  خودى  خود، هويت اثر ادبى را نمى سازند. طبيعى است كه آن چه هدايت از ريلكه وام گرفته، نمى تواند خالى از اهميت باشد؛ اما اهميت  خود را نه از استقلال آن بندها، بلكه از كيفيت هدايت شده ى آن ها در متن جديد مى گيرند، يعنى در ساختارى كه «بوف كور» نام دارد.